Tác giả: Hà Thị Vinh Chủ tịch Hiệp hội TCMN và Làng nghề Hà Nội, Chủ tịch HĐQT Công ty TNHH Xã hội Tinh hoa Làng nghề Việt
(Tham luận dành cho Kỷ yếu & Tọa đàm “Vòng tròn hệ sinh thái” – Cấy Nền Mùa Vàng 2025)
Kính thưa Ban điều hành Toạ đàm
Kính thưa quý vị đại biểu
Trong tinh thần của Cấy Nền Mùa Vàng 2025, nơi “Ai cũng là Thầy, Ai cũng là Trò”, nơi mọi thành viên đều bình đẳng, hồn nhiên, thẳng thắn và tích cực, tôi xin được chia sẻ câu chuyện của Bát Tràng: câu chuyện về một ngọn lửa nghề đã cháy hơn ngàn năm và câu chuyện của những con người đang giữ ngọn lửa ấy bằng tình yêu, sự bền bỉ và khát vọng vươn lên.
GS Phan Văn Trường có nói một câu mà tôi cho rằng đã mô tả rất đúng tinh thần của người làm nghề: “Thành công là được sống với đam mê. Giá trị của con người là cái gì mình cho đi chứ không phải cái gì mình có”. Với người thợ gốm chúng tôi, đam mê là đất, là lửa, là men, là bàn xoay. Và “cho đi” chính là để lại cho đời những tác phẩm, những giá trị văn hóa, những thế hệ biết sống tử tế với nghề.
Trong bài tham luận hôm nay, tôi xin chia sẻ ba câu hỏi lớn, cũng là ba nỗi trăn trở của mình hơn 50 năm làm nghề.
Trước hết, đó là Làm sao đem đến sinh kế bền vững cho nông dân và thợ thủ công truyền thống? Với câu hỏi này, theo tôi có 3 vấn đề cần quan tâm:
1.Nâng sản phẩm lên thành giá trị văn hóa chính là con đường sinh kế bền vững nhất.
Thưa quý vị đại biểu.
Làng nghề truyền thống là một phần không thể tách rời của bản sắc văn hóa dân tộc – nơi kết tinh tinh hoa lao động, nghệ thuật và lối sống Việt. Hà Nội được coi là “thủ đô của làng nghề Việt Nam” với hơn 1.350 làng nghề và làng có nghề, chiếm trên 60% tổng số làng nghề của cả nước. Các sản phẩm thủ công mỹ nghệ làng nghề Hà Nội hiện đã xuất khẩu sang 89 nước và vùng lãnh thổ. Mỗi làng nghề của Thủ đô đều mang trong mình một câu chuyện văn hóa riêng, một sản phẩm tiêu biểu gắn với lịch sử, truyền thống, và bản sắc vùng đất kinh kỳ – từ gốm Bát Tràng, lụa Vạn Phúc, mây tre Phú Vinh, sơn mài Hạ Thái, đến khảm trai Chuyên Mỹ… Chính nhờ bề dày văn hóa ấy, các làng nghề Hà Nội có lợi thế đặc biệt khi tham gia chương trình OCOP, bởi sản phẩm không chỉ có giá trị kinh tế, mà còn mang giá trị văn hóa, nhân văn, điều mà thị trường trong nước và quốc tế ngày càng đề cao. Do đó, nâng sản phẩm lên thành giá trị văn hóa chính là con đường sinh kế bền vững nhất. Sinh kế ở làng nghề chỉ thực sự bền khi sản phẩm không còn chỉ là hàng hóa, mà trở thành biểu tượng văn hóa.
Với nhận thức đó, chúng tôi đã xây dựng Trung tâm Tinh hoa Làng nghề Việt, nơi trưng bày giới thiệu lịch sử làng nghề gốm, các giá trị văn hóa vật thể, phi vật thể của làng, nơi kể câu chuyện làm nghề của nghệ nhân và thợ giỏi, giúp sản phẩm “có linh hồn” và gia tăng giá trị; Phát triển dịch vụ trải nghiệm làm gốm, nơi du khách tự làm ra sản phẩm. Mỗi trải nghiệm mang lại thu nhập trực tiếp cho người dân; Gắn sản phẩm với thương hiệu làng nghề, giúp mỗi hộ sản xuất bán được giá tốt, ổn định đầu ra. Khi sản phẩm trở thành câu chuyện văn hóa, thu nhập của người thợ không còn phụ thuộc vào giá bán thuần túy, mà vào giá trị tinh thần của di sản họ lưu giữ.
2. Tạo hệ sinh thái kinh tế – văn hóa – du lịch để tăng thu nhập cho người dân, đặc biệt là nhóm yếu thế. Đây là một vấn đề quan trọng, bởi sinh kế không phải câu chuyện của từng nhà mà là câu chuyện của hệ sinh thái.
Thưa quý vị đại biểu.
Làng cổ Bát Tràng là làng gốm có lịch sử lâu đời nổi tiếng, được công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể Quốc gia, là nơi gìn giữ, phát triển những tinh hoa nghệ thuật của tổ tiên, dân tộc. Các bậc tiền nhân đã để lại cho con cháu cả một kho báu mà đặc sắc, độc đáo, điển hình nhất là nghề gốm. Đó là nơi câu chuyện lịch sử làng gốm được kể lại bằng đôi tay, bằng đất, bằng lửa và bằng cả tấm lòng của người làm nghề. Trải qua bao biến thiên lịch sử, người Bát Tràng vẫn giữ được ngọn lửa nghề bằng tinh thần đổi mới, sáng tạo, và đặc biệt là sự đồng lòng giữa chính quyền – doanh nghiệp – người dân.
Với tinh thần “Công – tư đồng kiến quốc”, sự hợp lực giữa doanh nghiệp và Nhà nước, giữa cộng đồng và xã hội cùng chung tay, góp sức xây dựng đất nước giàu mạnh hùng cường, từ thành công bước đầu của Trung tâm tinh hoa Làng nghề Việt, chúng tôi đã khởi xướng ý tưởng xây dựng Đề án Bảo tàng sinh thái Làng cổ Bát Tràng.
Với Đề án này, các không gian sinh hoạt thường nhật của làng cổ sẽ trở thành một “bảo tàng sống” – nơi di sản được gìn giữ, trao truyền và phát huy thông qua chính đời sống, lao động và hoạt động văn hóa của cư dân. Những người dân của 19 dòng họ gốc Bát Tràng sẽ có cơ hội được kể câu chuyện giá trị di sản đặc sắc của làng mình tới du khách tham quan. Tại đây, các nghệ nhân và chủ thể văn hoá sẽ trực tiếp thực hành, trình diễn, trọng tâm là nghệ nhân gốm, nghệ nhân ẩm thực cùng các chủ thể di sản phi vật thể khác tới đông đảo công chúng trong nước và quốc tế.
Đề án góp phần hình thành hệ sinh thái có 5 thành tố tại làng nghề Bát Tràng, bao gồm: 1) Sản xuất thủ công; 2) Thương mại – OCOP – xuất khẩu; 3) Du lịch trải nghiệm; 4) Giáo dục nghề – truyền nghề; 5) Không gian văn hóa – lễ hội – sự kiện. Với hệ sinh thái này, thu nhập của người dân đến từ nhiều nguồn: bán hàng, truyền nghề, hướng dẫn du lịch, cho thuê không gian, tham gia sự kiện… Một người thợ có thể có vài ba nguồn thu khác nhau thay vì chỉ một nguồn như trước đây. Đặc biệt, các đối tượng yếu thế như người già, người không có điều kiện làm nghề sẽ có nguồn thu từ hoạt động hướng dẫn tham quan, trải nghiệm, dịch vụ xe điện, vệ sinh môi trường…
3. Chương trình OCOP và công nghiệp văn hóa chính là bệ phóng cho sinh kế dài hạn.
Trong những năm qua, Đảng và Nhà nước đã có nhiều chính sách để tạo sinh kế bền vững cho nông dân và thợ thủ công truyền thống, điển hình như chương trình “Mỗi xã một sản phẩm” (OCOP). Tính từ năm 2018 đến 9/2025, đã có gần 17.400 sản phẩm OCOP đạt chuẩn, hơn 600 mô hình du lịch nông thôn hoạt động hiệu quả cùng hàng nghìn chủ thể khởi nghiệp thành công. Chương trình đã chứng minh sức sống mạnh mẽ của kinh tế nông thôn Việt Nam trong giai đoạn hội nhập mới; giúp người nông dân và thợ thủ công chuẩn hóa sản phẩm, tăng niềm tin của thị trường, giúp sản phẩm của họ vào được các chuỗi lớn và mở được cánh cửa xuất khẩu.
Chiến lược Phát triển các ngành công nghiệp văn hóa được Thủ tướng phê duyệt năm 2016, xác định thủ công mỹ nghệ là 1 trong 12 ngành công nghiệp văn hóa Việt Nam. Công nghiệp văn hóa giúp các làng nghề và người thợ biến nghề thành ngành kinh tế, biến sản phẩm thành tác phẩm và biến người thợ thành nghệ nhân – nghệ sĩ. Khi đi đúng đường văn hóa – sáng tạo – du lịch, sinh kế của người thợ sẽ được ổn định và tăng trưởng theo từng năm. Điều đó khẳng định OCOP và công nghiệp văn hóa chính là bệ phóng cho sinh kế dài hạn.
Câu hỏi 2. Làm sao nâng cao chất lượng cuộc sống của nông dân và thợ tiểu thủ công? Theo tôi có 3 vấn đề cần quan tâm:
2.1. Cải thiện môi trường làm việc: đây là yếu tố sống còn đối với cuộc sống của nông dân và thợ tiểu thủ công
Làng nghề truyền thống thường đối mặt với vấn đề ô nhiễm không khí, nước thải và hóa chất… Với làng gốm Bát Tràng thì cụ thể là ô nhiễm môi trường không khí; đất, nước, tiếng ồn và chất thải rắn. Hiện tại, các hộ dân tại Bát Tràng đã sử dụng lò nung gốm bằng khí gas hóa lỏng, lò điện, góp phần làm giảm phần lớn lượng phế phẩm so với lò than và hạn chế ô nhiễm ra môi trường xung quanh.
Trong Đề án Bảo tàng Sinh thái Làng cổ Bát Tràng, chúng tôi xác định hoạt động bảo vệ môi trường và vệ sinh đường phố là một nội dung quan trọng. Đề án đẩy mạnh sự tham gia của người dân, coi đây là nhân tố then chốt để duy trì cảnh quan xanh – sạch – đẹp thông qua các nội dung sau: phân loại rác tại nguồn, đổ rác theo giờ thu gom và đúng nơi quy định. Sử dụng công nghệ xử lý rác thải (ép/nén rác thải thành khối, vận chuyển dễ dàng và vệ sinh), xây dựng nhà máy xử lý rác thải mini, đảm bảo tiêu chí “đường sạch, ăn sạch, không khí sạch”. Lắp đặt các thùng rác công cộng bằng gốm để ở các vị trí phù hợp cho du khách.
Thực hiện việc giám sát về giữ gìn vệ sinh môi trường của cư dân, đảm bảo đường làng ngõ, xóm luôn sạch đẹp; định kỳ tổ chức bình bầu “Tuyến ngõ sạch, đẹp” để động viên, khích lệ dân cư nâng cao ý thức trách nhiệm giữ gìn cảnh quan, môi trường xanh, sạch, đẹp.
Khuyến khích việc đi bộ, sử dụng phương tiện bằng điện, phương tiện thô sơ và hạn chế phương tiện cơ giới vào ban ngày. Xây dựng các phương án điều tiết, chuyển đổi vận chuyển bằng xe cơ giới để hỗ trợ cho hoạt động sản xuất, kinh doanh trong khu vực. Triển khai “Bản đồ môi trường số” giám sát chất lượng không khí, nguồn nước; khuyến khích mô hình kinh tế tuần hoàn trong sản xuất gốm (tái chế phế phẩm gốm, tận dụng phế phẩm gốm trang trí cảnh quan, xử lý khói, nước thải, hướng tới “làng nghề xanh”…)
Chúng tôi tin chắc rằng, trong môi trường như vậy, người dân sẽ khỏe hơn, không gian sống sạch hơn, khách du lịch đến đông hơn và đó cũng là cơ hội để tăng thu nhập cho người dân.
2.2. Đào tạo, truyền nghề, nâng cao năng lực người thợ
Chất lượng cuộc sống không chỉ là “đủ ăn”, mà quan trọng hơn là được phát triển. Với các làng nghề, việc đào tạo đội ngũ kế cận, nâng cao năng lực, truyền nghề cho lớp trẻ là việc làm quan trọng và cấp bách để bảo tồn và phát triển làng nghề.
Xã Bát Tràng hiện có 2 nghệ nhân Nhân dân, 8 nghệ nhân ưu tú, 27 nghệ nhân Hà Nội, 5 nghệ nhân dân gian, trên 100 nghệ nhân làng nghề Việt Nam. Các nghệ nhân thợ giỏi sinh hoạt theo các CLB làng nghề truyền thống, chị em phụ nữ có CLB Nữ doanh nhân nghệ nhân nhằm phát huy năng lực, sức sáng tạo, hỗ trợ nhau để tiếp tục bảo tồn và phát triển làng nghề. Chúng tôi triển khai các lớp đào tạo nghề cho thanh niên, nâng cao tay nghề cho phụ nữ, tập huấn kỹ năng số, bán hàng online… Tại Trung tâm Tinh hoa Làng nghề Việt, chúng tôi còn tổ chức các hoạt động liên kết đào tạo với trường đại học mỹ thuật công nghiệp, mở các trại sáng tác và triển lãm tác phẩm gốm sứ…
Chúng tôi hiểu rằng, giữ nghề không chỉ là gìn giữ quá khứ, mà là trao cơ hội cho tương lai. Bởi vậy, Đề án Bảo tàng Sinh thái Làng cổ Bát Tràng có mục tiêu xây dựng “Trung tâm Hỗ trợ khởi nghiệp sáng tạo Bát Tràng” để khuyến khích thanh niên, nghệ nhân trẻ khởi nghiệp từ gốm.
Người thợ ngày nay không chỉ làm gốm, mà còn phải biết làm thương hiệu, biết kể chuyện sản phẩm, biết giao tiếp với khách quốc tế, với tâm thế của người sáng tạo văn hoá. Và rõ ràng, khi người thợ giỏi hơn, thu nhập cao hơn thì tất yếu cuộc sống sẽ tốt hơn.
2.3. Xây dựng đời sống tinh thần phong phú
Người thợ thủ công là người sáng tạo văn hoá nên sống giàu cảm xúc. Họ cần môi trường văn hóa đúng nghĩa. Ở Bát Tràng quê tôi, người dân, nghệ nhân và thờ giỏi tường xuyên được tham gia các lễ hội, ngày hội như lễ hội làng đầu xuân, ngày hội Thánh hiền, các sự kiện trưng bày – triển lãm, hội chợ, các sinh hoạt câu lạc bộ nghệ nhân và thợ giỏi, các hoạt động văn hoá văn nghệ, thể dục thể thao cộng đồng (cờ tướng, cầu lông, dân ca, dân vũ…). Chính đời sống tinh thần phong phú đó giúp người dân sống hạnh phúc hơn, gắn bó với làng hơn, tự hào về nghề hơn.
3. Làm sao đưa vị thế nông dân và thợ tiểu thủ công lên tầm cao mới?
3.1. Tôn vinh người thợ như một nghệ sĩ
Tôi luôn tin rằng, người thợ Bát Tràng không chỉ là người “làm gốm”, mà là người sáng tạo văn hóa. Trong từng sản phẩm gốm Bát Tràng, từ chiếc bình, chiếc chén đến lư hương, đồ thờ … là cả một câu chuyện, là sự kết tinh của kỹ thuật, mỹ cảm và tâm hồn Việt. Vì vậy, việc nâng tầm vị thế của người thợ thủ công là nhiệm vụ quan trọng để họ được nhìn nhận đúng với giá trị thật, với những cống hiến thực sự cho xã hội và cộng đồng.
Người thợ Bát Tràng không chỉ “làm hàng” – họ sáng tạo. Họ biến đất thành tác phẩm nghệ thuật. Vị thế của họ phải được ghi nhận trong các bảo tàng, được tôn vinh trong truyền thông, được đưa vào hồ sơ nghệ nhân, được tham gia hội thảo – diễn đàn, đại diện Việt Nam ra quốc tế… Khi họ được đứng trên sân khấu, không chỉ sản phẩm được nâng tầm mà con người cũng được nâng tầm.
Chúng tôi đã và đang cùng phối hợp với các tổ chức xã hội chính trị xã hội, nghề nghiệp… tổ chức các hoạt động Tôn vinh nghệ nhân, đề xuất danh hiệu cho người thợ tiêu biểu – coi họ là “tài sản văn hóa sống”; Kết nối người thợ với nhà thiết kế, doanh nghiệp, chuyên gia sáng tạo, để họ trở thành đối tác bình đẳng trong chuỗi giá trị công nghiệp văn hóa; Xây dựng hình ảnh người thợ – người nghệ sĩ, vừa làm nghề, vừa kể chuyện, vừa lan tỏa bản sắc Việt đến du khách và thế giới.
Bát Tràng rất vinh dự được công nhận là Điểm du lịch của Hà Nội (2019); Nghề gốm, lễ hội và tri thức nấu cỗ được công nhận Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia (từ 2022–2025); đặc biệt, năm 2024, Bát Tràngtrở thành thành viên của Mạng lưới Thành phố thủ công sáng tạo thế giới – một dấu mốc quan trọng đưa làng nghề Việt bước vào không gian sáng tạo toàn cầu. Đây là cơ hội để người thợ gốm Bát Tràng được tôn vinh, toả sáng trên trường quốc tế.
3.2. Người thợ phải trở thành chủ thể của công nghiệp văn hóa
Tài sản lớn nhất của một đất nước là con người, sự sáng tạo cá nhân, kỹ năng và tài năng của người dân đất nước đó. Ở góc độ nào đó, các nghệ nhân, thợ giỏi của các làng nghề phải được coi là “báu vật” của quốc gia. Trong tiến trình của công nghiệp văn hoá, người thợ phải trở thành chủ thể của tiến trình đó, phải tham gia vào các hoạt động tạo mẫu, thiết kế, phát triển sản phẩm, là đối tác của doanh nghiệp, cùng chia sẻ tri thức trong mô hình “Ai cũng là Thầy – Ai cũng là Trò”…
Khi người thợ không còn bị xem là “lao động thủ công” mà trở thành người sáng tạo, họ tự nhiên bước lên một vị thế mới trong xã hội. Khi người thợ được trân trọng thì nghề mới được trân quý. Và khi nghề trở thành niềm tự hào, con cháu sẽ không bỏ nghề và đó chính là cách “giữ lửa” làm nghề lâu bền nhất.
Hiện nay ở Bát Tràng, có một thực tế đáng mừng là rất nhiều bạn trẻ sau một thời gian đi học, đi làm ở các ngành nghề khác lại quay về làm nghề của cha ông, tổ nghiệp. Rất nhiều gia đình đã đầu tư cho con đi học trong nước, ngoài nước để giữ nghề, phát triển nghề một cách bài bản, từng bước đáp ứng yêu cầu hội nhập và giao lưu quốc tế, đưa gốm Bát Tràng phát triển lên một tầm cao mới.
Chúng tôi tin chắc rằng, khi mô hình thí điểm Bảo tàng Sinh thái Làng cổ thực hiện thành công, Bát Tràng sẽ trở thành trung tâm giáo dục – du lịch – sáng tạo của Thủ đô, Điểm đến của Mạng lưới thành phố thủ công sáng tạo thế giới, thì người thợ Bát Tràng cũng trở thành biểu tượng của người Việt sáng tạo, tử tế và kiên cường. Bát Tràng sẽ trở thành mô hình mẫu về vị thế giữ nghề truyền thống.
Kính thưa quý vị đại biểu.
Giữ nghề không chỉ để bảo tồn quá khứ, mà để thắp sáng tương lai.
Bát Tràng hôm nay đang đổi thay từng ngày, làng nghề không chỉ sống nhờ sản xuất, mà còn sống nhờ văn hóa, sáng tạo, và lòng yêu nghề của con người, trong một “vòng tròn hệ sinh thái” của nghề gốm, con người, môi trường và văn hoá.
Tôi rất tâm đắc khi Cấy Nền gọi chủ đề hôm nay là “Vòng tròn hệ sinh thái”.
Bởi với tôi, mỗi làng nghề truyền thống cũng là một vòng tròn hệ sinh thái – nơi con người, nghề, thiên nhiên và văn hóa tương tác, nâng đỡ lẫn nhau. Trong hệ sinh thái ấy, nếu một mắt xích bị yếu: môi trường ô nhiễm, thợ bỏ nghề, thị trường bấp bênh… thì cả vòng tròn sẽ mất cân bằng. Những người làm nghề gốm Bát Tràng đã nhận ra điều đó sớm. Chúng tôi luôn hướng tới một hệ sinh thái gốm bền vững:
- Sinh thái nghề: bảo tồn kỹ thuật truyền thống, phát triển sản phẩm sáng tạo.
- Sinh thái con người: xây dựng cộng đồng tự quản, đoàn kết, chia sẻ lợi ích công bằng.
- Sinh thái môi trường: sản xuất xanh, năng lượng sạch, tận dụng nguyên liệu tự nhiên.
- Sinh thái văn hóa: gắn nghề với du lịch, giáo dục, nghệ thuật, truyền thông.
Hệ sinh thái ấy không thể vận hành nếu chỉ có một cá nhân. Nó cần sự đồng hành của cộng đồng – doanh nghiệp – chính quyền – nhà khoa học – người tiêu dùng.
Đó cũng chính là tinh thần Bình đẳng – Hồn nhiên – Thẳng thắn – Tích cực mà Cấy Nền hướng tới, nơi ai cũng là Thầy, ai cũng là Trò, cùng học, cùng làm, cùng kiến tạo.
Tôi mong rằng trong tương lai gần, chúng ta sẽ có nhiều “Bát Tràng mới”, những cộng đồng vừa gìn giữ bản sắc, vừa hội nhập, sáng tạo; Nhiều người thợ, người nông dân được sống bằng nghề, sống hạnh phúc và tự hào vì nghề; Và nhiều người trẻ được “cấy nền” tình yêu văn hóa Việt trong chính công việc mình đang làm.
Giữ nghề không phải để níu quá khứ. Giữ nghề là để tạo tương lai. Giữ lửa không chỉ là ngọn lửa lò nung, mà là Lửa của đam mê, Lửa của tri thức, Lửa của cộng đồng, Lửa của văn hóa Việt. Giữ nghề là giữ người, giữ đạo sống, giữ cội nguồn dân tộc. Nếu một ngày nào đó, trong lòng mỗi người Việt đều có một “ngọn lửa Bát Tràng”, dẫu nhỏ thôi nhưng tôi tin, đất nước mình sẽ có vô vàn ánh sáng.
Trong tinh thần Cấy Nền Mùa Vàng, nơi mọi người cùng học, cùng làm, cùng gieo hạt, tôi tin rằng:
Nghề sẽ sống khi người thợ được sống tốt.
Nghề sẽ bền khi cộng đồng cùng chung tay.
Nghề sẽ vươn xa khi chúng ta dám trao truyền và dám đổi mới.
Xin tri ân những người thầy, người bạn đồng hành cùng chúng tôi trong hành trình “giữ lửa – truyền lửa” ấy, đặc biệt là Giáo sư Phan Văn Trường, người đã truyền cảm hứng để chúng ta hiểu rằng, giá trị của con người là cái mình cho đi, chứ không phải cái mình có.
Xin trân trọng cảm ơn Chương trình Cấy Nền Mùa Vàng 2025, Ban Tổ chức và quý vị đại biểu đã lắng nghe, chia sẻ, và cùng nhau gieo những “hạt lửa” cho hành trình kiến tạo một hệ sinh thái văn hóa Việt bền vững, nhân văn và lan tỏa.
Xin trân trọng cảm ơn.
