Hệ sinh thái rừng Việt Nam là một kho tàng dược liệu vô giá, nơi hội tụ hàng nghìn loài cây có hoạt tính sinh học phong phú. Hành trình đưa một cây thuốc từ rừng đến phòng thí nghiệm và cuối cùng là thị trường không chỉ là câu chuyện của khoa học, mà còn là bản hòa ca của tri thức bản địa, trách nhiệm môi trường và tư duy kinh tế hiện đại.
- Khởi nguồn từ rừng – nơi tích lũy tri thức bản địa: Rừng không chỉ cung cấp tài nguyên thiên nhiên mà còn lưu giữ tri thức y học dân gian truyền qua nhiều thế hệ. Những cây ba kích, lan kim tuyến, đẳng sâm, bạch truật… đều bắt đầu hành trình của mình từ tay những người dân bản địa am hiểu thổ nhưỡng và tập tính sinh trưởng. Tuy nhiên, khai thác tự nhiên quá mức dẫn đến suy giảm nguồn gen, mất cân bằng sinh thái. Vì vậy, giai đoạn “từ rừng” đặt nền tảng cho tư duy khai thác bền vững:
• Bảo tồn tại chỗ (in-situ): giữ rừng, giữ sinh cảnh
• Bảo tồn chuyển chỗ (ex-situ): gây trồng, nhân giống
• Ghi nhận và tôn trọng tri thức cộng đồng Chỉ khi bảo vệ được rừng, hành trình của cây dược liệu mới có thể tiếp tục.
2. Từ rừng đến phòng thí nghiệm – khoa học làm rõ giá trị: Giai đoạn nghiên cứu khoa học là chìa khóa để chuyển cây thuốc từ tri thức dân gian sang sản phẩm có giá trị thương mại và y học hiện đại. Tại các phòng thí nghiệm hóa dược, sinh học phân tử, công nghệ sinh học, cây dược liệu được phân tích qua nhiều bước:
• Định danh – chuẩn hóa giống nhằm bảo đảm đúng loài, đúng hoạt chất.
• Chiết tách – phân tích hoạt chất bằng HPLC, GC-MS, NMR.
• Đánh giá tác dụng sinh học: kháng viêm, chống oxy hóa, kháng khuẩn, chống ung thư…
• Nghiên cứu độc tính và an toàn để đảm bảo khả năng sử dụng lâu dài.
• Công nghệ hóa sản phẩm: viên nang hóa, tạo dịch chiết chuẩn hóa, phát triển dạng bào chế. Nếu rừng cung cấp “nguyên liệu thô”, thì phòng thí nghiệm tạo ra tri thức – tài sản quan trọng nhất để bước vào thị trường.
3. Từ phòng thí nghiệm đến thị trường – thương mại hóa giá trị: Khi sản phẩm nghiên cứu đã được chứng minh hiệu quả và an toàn, giai đoạn thương mại hóa bắt đầu. Đây là con đường đòi hỏi sự phối hợp giữa nhà khoa học, doanh nghiệp, nhà quản lý và cộng đồng. Bốn yếu tố quyết định thành công thị trường:
3.1. Chuẩn hóa chất lượng
• Truy xuất nguồn gốc
• Quy trình canh tác tốt (GACP-WHO)
• Kiểm soát hoạt chất bằng các tiêu chuẩn quốc tế
3.2. Xây dựng thương hiệu dược liệu Việt
• Kể câu chuyện nguồn gốc (“storytelling” từ rừng – phòng thí nghiệm)
• Định vị giá trị: tự nhiên – khoa học – bền vững
3.3. Mở rộng chuỗi giá trị
• Sơ chế – chiết xuất – bào chế – sản phẩm cuối
• Liên kết 4 nhà: Nhà nông – Nhà khoa học – Nhà doanh nghiệp – Nhà nước Một cây dược liệu chỉ thật sự “ra thị trường” khi nó bước vào được các chuỗi phân phối trong và ngoài nước, trở thành hàng hóa mang tính cạnh tranh cao.
Giá trị cốt lõi của “từ rừng đến phòng thí nghiệm và thị trường”: Bền vững – Khoa học – Lợi ích cộng đồng Hành trình từ rừng đến phòng thí nghiệm rồi ra thị trường không chỉ tạo ra sản phẩm, mà còn đem lại:
• Bảo tồn nguồn gen và sinh thái
• Tạo sinh kế cho người dân vùng sâu vùng xa
• Tăng giá trị nông sản – dược liệu Việt Nam
• Mở đường cho ngành công nghiệp dược liệu hiện đại, đó là mô hình phát triển vừa tôn trọng thiên nhiên, vừa nâng tầm khoa học, vừa thúc đẩy kinh tế địa phương – một hướng đi phù hợp với mục tiêu phát triển bền vững.
