Mô hình đổi mới sáng tạo theo hướng phát triển bền vững vùng miền núi dân tộc thiểu số, và tiềm năng ứng dụng tại Võ Nhai, Thái Nguyên

Cây thuốc nam và tri thức bản địa không chỉ là vốn quý về y học mà còn là nguồn lực chiến lược để phát triển bền vững địa phương trên 3 khía cạnh: gìn giữ môi trường, nâng cao đời sống kinh tế, bảo tồn văn hóa và tri thức cộng đồng – bảo vệ mô hình phát triển xã hội bền vững. Theo báo cáo nghiên cứu “Thực trạng các loài cây thuốc quý hiếm tại tỉnh Thái Nguyên” đăng tải tại Tạp chí khoa học Đại học Quốc gia Hà Nội, huyện Võ Nhai có nhiều cây thuốc quý: Dây đau xương, Lá khôi, Thiên niên kiện lá to, Hoàng tinh hoa trắng, Trọng lâu nhiều lá, Bổ béo đen, Hoa tiên, Tế hoa petelot… và trên thực tế có thể còn nhiều cây thuốc khác đang được bảo tồn, khai thác, sử dụng trong công tác chữa bệnh, cứu người. Cũng theo báo cáo năm 2024 của Hội Đông Y  Huyện Võ Nhai, Hội có 215 hội viên, sinh hoạt ở 15 Hội đông y xã, thị trấn và 01 Chi hội trực thuộc Chi hội Trung tâm Y tế huyện Võ Nhai, các hội cơ sở đều có vườn thuốc nam. Hàng năm, tỷ lệ bệnh nhân được khám và điều trị bằng y học cổ truyền đạt trên 16% trên tổng số bệnh nhân được khám và điều trị tại huyện, ở tuyến xã đạt trên 30%, bình quân mỗi năm toàn huyện có trên 25 nghìn lượt bệnh nhân khám và điều trị bằng đông y.  Những thực tiễn cho thấy rằng vùng đất Võ Nhai, Thái Nguyên đã có những nguồn tài nguyên quan trọng là nền tảng cho phát triển bền vững trên 3 trụ cột: kinh tế, xã hội và môi trường.

Thế nào là phát triển bền vững?  

Phát triển bền vững là một khái niệm quan trọng trong bối cảnh toàn cầu đang phải đối mặt với nhiều thách thức về môi trường, kinh tế và xã hội. Đây không chỉ là mục tiêu của các nước phát triển mà rộng hơn là mục tiêu chung của toàn cầu. 

Phát triển bền vững là sự kết hợp chặt chẽ giữa 3 trụ cột quan trọng, bao gồm:

• Kinh tế: Đảm bảo tăng trưởng kinh tế bền vững mà không làm cạn kiệt tài nguyên thiên nhiên hoặc gây ra hậu quả tiêu cực về môi trường và xã hội.
• Xã hội: Thúc đẩy công bằng xã hội, đảm bảo mọi người đều có quyền tiếp cận với giáo dục, y tế và cơ hội việc làm.
• Môi trường: Bảo vệ môi trường xanh cho thế hệ tương lai, bao gồm các hoạt động giảm thiểu ô nhiễm, sử dụng hiệu quả tài nguyên thiên nhiên và bảo tồn đa dạng sinh học.

Th.S Trần Trí Dũng: Quản lý khu vực miền Bắc, Chương trình Hỗ trợ Khởi nghiệp Thụy Sĩ. Email: vebimo@gmail.com. Th.S Phạm Hoàng Ngân: Chuyên gia tư vấn chính sách thúc đẩy kinh doanh bao trùm, email: ngan.phamhoang@gmail.com. Hai tác giả là cộng tác viên nghiên cứu của Trung tâm Nghiên cứu tiềm năng của con người, đồng thời là thành viên sáng lập Câu lạc bộ Năng lượng Sáng tạo trực thuộc Trung tâm NCTNCN.

Nói một cách đơn giản, phát triển bền vững hướng đến mục tiêu tạo ra sự cân bằng giữa tăng trưởng kinh tế, bảo vệ môi trường và công bằng xã hội.

Vì sao cần đổi mới sáng tạo theo hướng phát triển bền vững?

Nhân loại đang đối mặt với các vấn đề nghiêm trọng: biến đổi khí hậu, suy thoái tài nguyên, mất cân bằng xã hội, khủng hoảng năng lượng, bệnh tật và ô nhiễm…  Để giải quyết các thách thức này không thể theo các cách làm cũ, mà đòi hỏi phải đổi mới sáng tạo theo hướng phát triển bền vững.

Phát triển bền vững sẽ đảm bảo một tương lai tốt đẹp hơn cho tất cả mọi người, bao gồm cả các thế hệ tương lai, giúp bảo tồn tài nguyên thiên nhiên, duy trì cân bằng sinh thái, giảm thiểu biến đổi khí hậu và đáp ứng nhu cầu của xã hội hiện tại mà không gây ảnh hưởng tiêu cực đến tương lai. 

Ở các quốc gia đang phát triển trong đó có Việt Nam, đổi mới sáng tạo không chỉ là công nghệ cao, mà còn là tạo mô hình kinh tế gắn với cộng đồng ứng dụng tri thức bản địa, tài nguyên địa phương, kết hợp giữa hiện đại hóa và gìn giữ bản sắc văn hóa dân tộc. Đổi mới sáng tạo theo hướng phát triển bền vững mang lại các giá trị lâu dài, đồng thời mang lại các lợi ích ngay hiện tại, các doanh nghiệp, tổ chức và cộng đồng biết đổi mới gắn với mục tiêu phát triển bền vững dễ tiếp cận thị trường thị trường, đặc biệt là thị trường quốc tế, tạo ra lợi thế dài hạn.

Tại Việt Nam, hệ thống chính sách phát triển bền vững đã cơ bản được hình thành và thể hiện rõ nét trong các văn kiện của Đảng, Chính phủ và Nhà nước. Phát triển bền vững là một chủ trương lớn được đề cập nhất quán trong nhiều kỳ Đại hội Đảng, đặc biệt là Đại hội XIII, với định hướng phát triển nhanh và bền vững trên nền tảng đổi mới sáng tạo, khoa học – công nghệ và chuyển đổi số. Chính phủ đã ban hành Chiến lược quốc gia về phát triển bền vững giai đoạn 2011–2020, tầm nhìn đến 2030, cùng với Kế hoạch hành động quốc gia thực hiện Chương trình Nghị sự 2030 vì sự phát triển bền vững (SDGs) của Liên Hợp Quốc. Đồng thời, các chương trình mục tiêu quốc gia như giảm nghèo bền vững, xây dựng nông thôn mới và phát triển kinh tế – xã hội vùng dân tộc thiểu số và miền núi cũng được triển khai đồng bộ. Hệ thống pháp luật như Luật Bảo vệ môi trường, Luật Quy hoạch, Luật Lâm nghiệp, Luật Đa dạng sinh học… đều lồng ghép nguyên tắc phát triển bền vững trong nội dung và thực thi. Bên cạnh đó, Việt Nam cũng thành lập Hội đồng Quốc gia về Phát triển bền vững và Nâng cao năng lực cạnh tranh, cùng nhiều bộ, ngành đóng vai trò thực hiện các mục tiêu bền vững.

Mô hình đổi mới sáng tạo phát triển bền vững cây thuốc nam, nghề thuốc dựa trên nội lực của đồng bào dân tộc thiểu số: Nghiên cứu trường hợp Làng nghề thuốc Nam của người Dao Quần Chẹt ở Yên Sơn – Ba Vì.

Kinh nghiệm xây dựng nghề làm thuốc Nam của người Dao Quần chẹt tại xã Ba Vì, huyện Ba Vì, Hà Nội thành mô hình du lịch cộng đồng, kết hợp bảo tồn văn hóa – phát triển kinh tế – giữ gìn môi trường là mô hình đổi mới sáng tạo theo hướng phát triển bền vững, có thể học tập cho các vùng đồng bào DTTS nói chung và vùng đất Võ Nhai nói riêng.

•    Phát triển xã hội:
  • Người Dao dưới chân núi Tản Viên (núi Ba Vì) từ lâu đã nắm bắt được tri thức quý báu về thảo dược để chữa bệnh, phòng bệnh và bồi bổ cơ thể. Tri thức này được thế hệ trước truyền lại cho thế hệ sau bồi đắp theo thời gian. Nghề thuốc Nam trở thành nghề truyền thống của cộng đồng người Dao dưới chân núi Ba Vì. Bài thuốc của người Dao chủ yếu được truyền miệng, bà, mẹ đưa con cháu lên trên rừng và dạy bảo từng loại cây, phân biệt theo hình dáng, vân gỗ, lá,… nhận diện cây thuốc, đến phân loại, đóng gói thuốc,…
  • Người Dao làm thuốc để chữa bệnh cho đồng bào mình, sau đó là người bệnh khắp các vùng gần xa. Thôn Yên Sơn, xã Ba Vì, huyện Ba Vì là một làng nghề thuốc Nam truyền thống người Dao rất lâu đời, nổi tiếng với việc chữa bệnh cứu người bằng các phương thức bí truyền thông qua việc sử dụng các cây dược liệu quý.
  • Kho tàng tri thức bản địa về các loại dược liệu thuốc Nam sinh trưởng tại dãy núi Ba Vì, đã được đồng bào người Dao tích lũy qua nhiều thế hệ và là vốn liếng quý báu của những người làm thuốc tại địa phương. Tri thức làm thuốc Nam của đồng bào dân tộc Dao đã được đưa vào mục di sản văn hóa phi vật thể của Hà Nội cần được ưu tiên bảo vệ.
  • Năm 1996: Thành lập Hội Đông Y xã
  • Hội Người cao tuổi của xã Ba Vì vận động con em của các gia đình theo học các lớp về đông y.
  • Việc bảo tồn, phát triển nghề thuốc Nam góp phần bảo đảm sinh kế cho người dân tộc Dao Quần Chẹt ở Ba Vì, bổ sung vào kho tàng thuốc Nam của cả nước.
• Phát triển kinh tế:
  • UBND Thành phố Hà Nội công nhận Làng nghề thuốc Nam truyền thống
    • Tháng 12/2013, làng nghề thuốc Nam truyền thống của dân tộc Dao ở thôn Yên Sơn xã Ba Vì được UBND TP Hà Nội công nhận là làng nghề truyền thống, do người Dao bản địa sản xuất, điều chế với khoảng 500 bài thuốc dân gian được kế thừa từ cha ông hàng trăm năm trước. Đây chính là cơ sở pháp lý để bà con đưa được sản phẩm thuốc nam do mình sản xuất ra thị trường có hệ thống và đúng pháp luật.
    • Đến năm 2021, hai thôn Hợp Sơn và Hợp Nhất của xã Ba Vì cũng được UBND TP Hà Nội công nhận là làng nghề truyền thống thuốc Nam của người Dao.
  • 80% gia đình trồng, thu hái, sơ chế, chữa bệnh từ các cây dược liệu.. ở xã Ba Vì
  • 9 hợp tác xã thuốc Nam được tổ chức và hoạt động theo Luật Hợp tác xã:
    • Năm 2008: Thành lập Hợp tác xã Dịch vụ thuốc Nam dân tộc Dao Ba Vì nhằm khai thác và bảo tồn có hiệu quả nhiều loại thuốc quý
    • Năm 2012: Thành lập Công ty CP Thuốc người Dao Ba Vì gồm những công ty nhỏ của cộng đồng người Dao (chiếm hơn 50% vốn) và do đồng bào góp vốn, góp đất, góp bí quyết bài thuốc, góp nguyên vật liệu xây dựng… Nhiều bài thuốc gia truyền được nghiên cứu một cách khoa học tại trường Đại học Dược Hà Nội, chuyển giao lại cho các lương y dưới dạng góp cổ phần. Người Dao tham gia như nhân viên công ty, hợp đồng trồng và cung cấp dược liệu cho công ty.
    • Lương y Lăng Thị Châm thành lập HTX Nam Dược Tản Viên Sơn, đầu tư dây chuyền sản xuất hiện đại, nhà máy đạt tiêu chuẩn GMP để sản xuất sản phẩm Nam dược của dân tộc Dao Quần Chẹt Ba Vì đạt tiêu chuẩn GMP.
    • Nhiều hợp tác xã tạo nhiều việc làm cho thanh niên nông thôn tại địa phương, liên kết với hộ dân trồng dược liệu, bảo tồn dược liệu quý.  
    • Mở các lớp học nâng cao kiến thức về chẩn đoán, chữa bệnh, giá trị các cây thuốc giá trị của tri thức chữa bệnh, nâng cao kiến thức và trách nhiệm với nghề thuốc.
  • Nghề thuốc truyền thống đã giúp gần 300 hộ dân người Dao với tổng dân số hơn 1.000 nhân khẩu đạt mức thu nhập 65 triệu đồng/năm. Một hộ gia đình với 3 sào đất vườn có thể trồng hơn 40 loài cây thuốc, sau khi trừ các khoản chi phí, mỗi năm hộ gia đình tiết kiệm được từ 60-70 triệu đồng.
  • Những bài thuốc gia truyền của người Dao đã được vinh danh là thương hiệu sản phẩm nổi tiếng chất lượng Quốc gia.
  • Sở Du lịch Hà Nội phối hợp cùng UBND huyện Ba Vì công bố Điểm đến du lịch cộng đồng bản Miền “Chữa lành-Tịnh tâm-Dưỡng tuệ” của người Dao Quần Chẹt thôn Hợp Sơn, xã Ba Vì, huyện Ba Vì để khai thác, phát triển các hoạt động du lịch gắn tiềm năng, lợi thế về Làng nghề thuốc Nam.
    • Du khách được nghe các lương y chia sẻ về công dụng của từng cây thuốc Nam, tìm hiểu quy trình hái thuốc, sơ chế, làm thuốc Nam, tham quan vườn thuốc Nam của người Dao quần chẹt ở Ba Vì.
    • Du khách sẽ cùng các lương y của bản hái những loại thảo dược để tạo thành những vị thuốc làm đẹp da, chăm sóc và phục hồi sức khỏe
    • Du khách cũng được trải nghiệm dịch vụ chăm sóc da và tóc, tắm thuốc, ngâm chân, chăm sóc toàn thân, làm khỏe cổ vai gáy với các bài thuốc truyền thống từ thảo dược của người Dao Quần Chẹt ở Ba Vì.
    • Du khách có thể mua cây giống thảo dược, cây thuốc Nam về trồng tại nhà.
    • Mô hình cung cấp dịch vụ cho du khách trải nghiệm hành trình chăm sóc sức khỏe từ thiên nhiên và các hoạt động tìm hiểu văn hóa của người Dao Quần chẹt, góp phần tạo sinh kế bền vững cho người dân và quảng bá rộng rãi tri thức y học cổ truyền của dân tộc Dao.
• Bảo vệ hệ sinh thái, môi trường, nguồn gien giống cây thuốc
  • Làng thuốc nam có vị trí kế bên Vườn Quốc gia Ba Vì với điều kiện khí hậu, thổ nhưỡng thuận lợi là nơi sinh trưởng, phát triển của 1.209 loài thực vật, trong đó có 165 loại dược liệu hay được người Dao sử dụng nhất. 
  • Đồng bào dân tộc Dao dưới chân núi Tản Viên chủ động bảo tồn cây thuốc bằng nhiều cách:
    • Đưa giống từ tự nhiên về trồng vườn nhà. Trong số 367 ha đất vườn thuộc các hộ gia đình, có gần 200 ha trồng các loại dược liệu làm thuốc.
    • Đề xuất với chính quyền trao chủ trương trồng cây thuốc dưới tán rừng, bảo tồn nguồn gen thuốc quý hiếm bản địa.
  • UBND Thành phố Hà Nội đã ban hành kế hoạch thực hiện Chương trình mục tiêu quốc gia về phát triển kinh tế – xã hội vùng đồng bào DTTS và miền núi trên địa bàn Thủ đô giai đoạn 2021 – 2025, nhiều lương y, người làm nghề thuốc ở Ba Vì đã được y dược sĩ từ các Trường Đại học Y, Dược Hà Nội tập huấn về cách bảo tồn, thu hái bền vững và chế biến, phát triển sản phẩm thảo dược.
  • Nhiều gia đình cũng gây trồng trong vườn nhà những loại cây thuốc hiếm để phục vụ cho bài thuốc của mình. Từ đó, người dân chủ động được nguồn dược liệu, phát triển ổn định việc sản xuất thuốc Nam. Nhiều hộ làm thuốc đã có thể làm chủ vườn ươm giống cây.

Nguồn lực cần có để phát triển bền vững ở Làng nghề thuốc Nam của người Dao Quần Chẹt tại Ba Vì:

Để tạo ra các tác động tích cực toàn diện, làng nghề thuốc Nam người Dao Quần Chẹt đã huy động hiệu quả các nguồn lực đa chiều, từ tri thức bản địa, con người, thiên nhiên, tổ chức đến công nghệ, thị trường trong nhiều thế kỷ.

1. Nguồn lực con người

• Tri thức bản địa: Kinh nghiệm truyền thống về cây thuốc và bài thuốc được truyền từ đời này sang đời khác trong cộng đồng người Dao.
• Đào tạo và kế thừa: Các lớp học về đông y, truyền dạy nghề cho thế hệ trẻ, kết hợp giữa tri thức cổ truyền và kiến thức hiện đại.
• Nhân lực địa phương: Thầy thuốc đông y; lao động tại chỗ tham gia từ trồng trọt, thu hái, chế biến, đến kinh doanh và du lịch cộng đồng.

2. Nguồn lực thiên nhiên

• Vị trí địa lý đặc thù: Gần Vườn quốc gia Ba Vì – nơi có điều kiện thổ nhưỡng, khí hậu thuận lợi và hệ thực vật phong phú (1.209 loài cây, trong đó 507 loài dùng làm thuốc).
• Đất đai và rừng: Gần 200/367 ha đất vườn được sử dụng để trồng dược liệu.
• Nguồn giống quý: Nhiều loại cây thuốc quý hiếm được bảo tồn và gây trồng trong vườn nhà.

3. Nguồn lực văn hóa – xã hội

• Di sản văn hóa: Tri thức thuốc Nam được công nhận là di sản văn hóa phi vật thể.
• Sự gắn kết cộng đồng: Vai trò của Hội Người cao tuổi, gia đình, dòng tộc trong việc gìn giữ nghề.
• Bản sắc dân tộc: Nghề thuốc gắn liền với bản sắc văn hóa, là yếu tố tăng cường nội lực cộng đồng.

4. Nguồn lực tổ chức – thể chế

• Hợp tác xã (HTX): Có 9 HTX thuốc Nam được tổ chức theo luật, điều phối sản xuất, kinh doanh và tiếp cận thị trường.
• Chính sách hỗ trợ: Sự công nhận làng nghề truyền thống, chương trình phát triển vùng dân tộc thiểu số, hợp tác với Sở Du lịch và các trường y dược.
• Cơ chế pháp lý: Các bài thuốc được sản xuất theo chuẩn GMP, giúp hợp pháp hóa và thương mại hóa sản phẩm.

 5. Nguồn lực tài chính – công nghệ

• Đầu tư máy móc: Dây chuyền sản xuất thuốc theo tiêu chuẩn hiện đại (như tại HTX Nam Dược Tản Viên Sơn).
• Khả năng tích lũy và tái đầu tư: Hộ gia đình có thu nhập ổn định (trung bình 60–70 triệu đồng/năm), có thể đầu tư vườn ươm, công nghệ sấy, chiết xuất,…
• Hỗ trợ từ bên ngoài: Các chương trình tập huấn, hướng dẫn từ chuyên gia y dược, trường đại học.

6. Nguồn lực thị trường và truyền thông

• Kết nối du lịch: Mô hình du lịch cộng đồng “Chữa lành – Tịnh tâm – Dưỡng tuệ” thu hút, đưa du khách đến trải nghiệm văn hóa và  sử dụng dịch vụ y học cổ truyền.
• Thương hiệu và truyền thông: Các sản phẩm thuốc Nam đạt danh hiệu chất lượng quốc gia, được tiếp thị có hệ thống.
• Liên kết chuỗi giá trị: Từ trồng – sơ chế – điều chế – dịch vụ chăm sóc – du lịch – truyền thông đều liên kết chặt chẽ.

Cùng sáng tạo: Mô hình phát triển bền vững cây thuốc, cây trà hoa vàng bản địa Thái Nguyên có thể có những điểm khác biệt gì?

• Ai là khách hàng mới? Những người có nhu cầu tận hưởng cuộc sống hoà hợp với thiên nhiên, cải thiện sức khỏe thân và tâm với lối sống thuận tự nhiên.
• Cung cấp dịch vụ gì? Dịch vụ chăm sóc sức khoẻ kết hợp các bài thuốc đông y (tri thức) của các gia đình truyền thống tại Võ Nhai kết hợp với du lịch cộng đồng thuận tự nhiên (tài nguyên con người, văn hoá, rừng cây..). Khách tới lưu trú, sử dụng thuốc nam  gia truyền bản địa, sống homestay (đủ tiện nghi, gần gũi với người dân và thiên nhiên), tham gia các chương trình/lớp hướng dẫn rèn luyện tâm thức.
• Tổ chức như thế nào? Hợp tác lương y bản địa, doanh nghiệp (du lịch, nhân giống, bảo tồn cây quý, dịch vụ hướng dẫn rèn luyện tâm thức.. ) và chính quyền địa phương, đối tác quốc tế.
• Vì sao chọn mô hình này? Kinh doanh có lợi nhuận, cải thiện thu nhập cho người dân địa phương, mô hình phát triển bền vững.

Huyện Võ Nhai đã có nguồn lực gì và cần hành động gì để huy động, phát triển các nguồn lực cho phát triển bền vững tài nguyên, tri thức cây thuốc nam, cây trà hoa vàng bản địa Thái Nguyên? Đây là  những câu hỏi mở dành cho doanh nhân địa phương, nhà quản lý tại địa phương cùng thảo luận để tìm câu trả lời trong khuôn khổ Hội thảo khoa học ngày hôm nay, cũng như trong tương lai để vùng đất Võ Nhai, Thái Nguyên hòa chung tầm nhìn, hành động phát triển bền vững với các địa phương, với đất nước và bạn bè quốc tế.

Tác giả: Th.S Trần Trí Dũng & Th.S Phạm Hoàng Ngân